Περί άκλιτων λέξεων

"Ο Πραγματικός Εξελληνισμός.

Η εσωτερική συνοχή κάθε γλώσσας είναι κάτι πολύ ισχυρότερο από οποιαδήποτε ξένη λέξη, οποιοδήποτε δάνειο, μόνο που η επίδρασή της αργεί να διαφανεί. Η διαδικασία λαμβάνει χώρα ως εξής: πρώτα εισβάλλει ο όρος, στη συνέχεια ο κόσμος τον χρησιμοποιεί. Καθώς η χρήση του εξαπλώνεται, ο όρος αρχίζει να αποκτά ιδιότητες που δεν τις είχε εξαρχής. Στο τέλος ενσωματώνεται πλήρως στη λογική της γλώσσας, αποβάλλοντας κάθε ξενικό χαρακτηριστικό.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τη λέξη «ταξί». Πρόκειται για γαλλική λέξη (taxi) που έχει προέλθει από συγκοπή της κατασκευασμένης (και ελληνικής κατά βάθος) λέξης «taximetre». Η συγκοπή λέξεων είναι χαρακτηριστικό της γαλλικής γλώσσας (πρβλ. μετρό < métro < métropolitain). Ως αντιδάνειο, λοιπόν, η λέξη «ταξί» δεν λέει τίποτα στα ελληνικά, εκτός από το ότι σημαίνει... ταξί. Η λέξη ήταν αρχικά (και εν πολλοίς παραμένει) άκλιτη. Με αυξανόμενη συχνότητα ακούει όμως κανείς τον κόσμο να λέει «Γέμισε ταξιά το κέντρο», «η πόρτα του ταξιού έχει φρακάρει» και πάει λέγοντας. Επιπλέον έχει ήδη χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή λέξεων όπως ταξιτζής (και ταξιτζού). Η λέξη, με άλλα λόγια, εξελληνίζεται, αργά αλλά σταθερά, παρ' όλες τις κραυγές ενόχλησης όσων ακούνε να μιλάμε για ταξιά κ.λπ.

***********

υπο-γλώσσια

Από τη Βόρεια Καρολίνα στη Λοραίνη

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ

' Να ' μαστε, λοιπόν, και πάλι στη Βόρεια Καρολίνα! Αυτή τη φορά για να πούμε όχι πια πώς γράφεται, αλλά πώς κλίνεται. Κι αυτό, γιατί συχνά ακούμε στις μέρες μας τη βάρβαρη διατύπωση της Βόρειας Καρολίνα, ενώ - δυστυχώς - υπάρχουν και χειρότερα, μια και πρόσφατα κάπου διάβασα ή/και άκουσα της Βόρεια (sic) Καρολίνα. Εξάλλου, κατά τη διάρκεια του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου του 2002, εκφωνητής μάς ενημέρωνε ότι «η ομάδα του Μεξικό διατηρεί την υπεροχή». Στο επόμενο Μουντιάλ, ποιος ξέρει, μπορεί και να ακούσουμε ότι «αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον η συνάντηση μεταξύ της Κολομβία και του Βέλγιο».

Και όμως, τα πράγματα ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα είναι όχι μόνο ξεκάθαρα, αλλά και απολύτως σύμφωνα με την κοινή (γλωσσική) λογική. Εχουμε, έτσι, και λέμε: της Βόρειας Καρολίνας, της Καλιφόρνιας ή της Μασαχουσέτης, της Γουατεμάλας, της Νικαράγουας ή της Γουιάνας, και βέβαια του Μεξικού. Εν ολίγοις, τα συγκεκριμένα τοπωνύμια κλίνονται, όπως κλίνονται και όλες οι άλλες ξενικής προέλευσης λέξεις που έχουν «ελληνοποιηθεί». Οπως, δηλαδή, κλίνεται το καζίνο (του καζίνου, και όχι του καζίνο), το τύμπανο (του τυμπάνου, και όχι του τύμπανο), ο μαέστρος (του μαέστρου, και όχι του μαέστρο), το κότερο (του κότερου, και όχι του κότερο), κ.ο.κ.

Για να φύγουμε, όμως, για λίγο από την Αμερική και να έρθουμε πιο προς τη γειτονιά μας, ανάλογα - αν και λιγότερο κραυγαλέα - φαινόμενα παρατηρούνται και με τις ιταλικές πόλεις. Με λίγα λόγια, ή θα πρέπει να αποφασίσει κανείς ότι «ελληνοποιεί» τα τοπωνύμια, και επομένως τα κλίνει, ή αλλιώς οφείλει να τα αφήνει στην ιταλική τους μορφή, σε όλες τις πτώσεις και περι-πτώσεις. Ετσι, θα πούμε και θα γράψουμε: το Τορίνο/του Τορίνο ή το Τουρίνο/του Τουρίνου (όχι όμως του Τουρίνο), η Πάντοβα/της Πάντοβα ή η Πάδοβα/της Πάδοβας (όχι όμως της Πάντοβας), η Τζένοβα/της Τζένοβα ή η Γένοβα/της Γένοβας (όχι όμως της Τζένοβας), η Νάπολι/της Νάπολι ή η Νεάπολη/της Νεάπολης (όχι όμως της Νάπολης), όπως συχνά - για να μην πω, κατά κανόνα - ακούμε και διαβάζουμε. Βέβαια, πολύ πιο απλά είναι, ασφαλώς, τα πράγματα όταν η ελληνοποιημένη και η ιταλική λέξη συμπίπτουν (ηχητικά τουλάχιστον, αν όχι ορθογραφικά), οπότε και ισχύει το περίπου αυτονόητο: η Ραβένα/της Ραβένας, η Πίζα/της Πίζας, η Πάρμα/της Πάρμας, κ.ο.κ.

Και μια και η περιήγησή μας μάς έχει ήδη οδηγήσει πίσω στην Ευρώπη, ιδού ένα παράδοξο(;), από εκείνα που κάνουν τη γλώσσα σύνθετο και ενίοτε απρόβλεπτο φαινόμενο, αλλά και την αποκρυπτογράφηση των ιδιοτροπιών της συναρπαστική.

Περνώντας, λοιπόν, από τη γειτονική μας Ιταλία στη χώρα του Αστερίξ, διαπιστώνουμε ότι οι κάτοικοι δύο γειτονικών επαρχιών της Γαλλίας, με κοινή ιστορική διαδρομή και κοινές ιστορικές περιπέτειες, λέγονται αντιστοίχως Αλσατός και (;)... Πώς ονομάζονται, άραγε, ελληνικά αυτοί οι δόλιοι οι κάτοικοι της Λοραίνης; [Ή της Λορραίνης, ή της Λωρραίνης, ή της Λωραίνης, ή της Λορρένης, ή της Λορένης. Ιδού αμέσως αμέσως 6(!) ελληνικές εκδοχές του γαλλικού Lorraine, περισσότερο ή λιγότερο σωστές. Ομως, αυτό είναι άλλου Υπο-γλώσσιου ευαγγέλιο.] Για παράδειγμα, εκείνη η θρυλική όσο και κα(η)μένη - και ας μου συγχωρέσει η χάρη της το μαύρο χιούμορ - η Ζαν ντ' Αρκ, η παρ' ημίν και Ιωάννα της Λωρραίνης καλουμένη, τι ήταν; Λοραίνα; Και εκείνος ο σημαντικότατος ζωγράφος του 17ου αιώνα, ο Κλωντ Ζελέ, τον οποίο οι Γάλλοι αποκαλούν Κλωντ Λοραίν, τι ήταν; Λοραίνος; Γιατί, δηλαδή, ο Αλσατός, ο Νορμανδός ή ο Προβηγκιανός πέρασαν ομαλά στη γλώσσα μας, ενώ ο Λοραίνος ζορίζεται τόσο; Αγνωστοι - ενίοτε - αι βουλαί της γλώσσας.'

Ο κ. Ανδρέας Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής. Διδάσκει στο Ελληνικό Κέντρο Μετάφρασης (ΕΚΕΜΕΛ)."