Οι βασικές αρχές της ψυχανάλυσης

Όλα γεννιούνται στο ασυνείδητο

Ασυνείδητο: η λέξη κλειδί για την ψυχανάλυση. Έννοια γνωστή και πριν από τη χρήση της από τον Φρόιντ. Εκείνος όμως έδωσε σ' αυτή τη θεωρητική κατασκευή τη σημερινή της ισχύ. Ουσιαστικά, το ασυνείδητο είναι η πιο βαθιά πτυχή του εαυτού μας, το άδυτο της ψυχής. Ελέγχει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας χωρίς να το καταλαβαίνουμε.
H αιτία πολλών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς χάνεται στα βάθη του μυστηριώδους ασυνειδήτου γι' αυτό είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί και ν' αντιμετωπιστεί. H δουλειά του ψυχαναλυτή είναι ακριβώς να βοηθήσει τον ασθενή ν' αναλύσει το ασυνείδητό του και ν' αποκτήσει συνείδηση των προβλημάτων του. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη μελέτη των εκδηλώσεων του ασυνειδήτου- εκδηλώσεις όπως είναι, για παράδειγμα, τα όνειρα ή οι παραδρομές της γλώσσας, τα γνωστά "σαρδάμ", τα νοηματικά "λάθη", οι "αποκαλυπτικοί" συνδυασμοί λέξεων.

Αυτόματη απώθηση

Επιθετικότητα, ζήλια για τις επιτυχίες του αδερφού μας, μίσος για την ίδια τη μητέρα μας: όλοι μας κουβαλάμε κάποιο "ψυχικό τραύμα" και όλοι μας τρέφουμε αρνητικά συναισθήματα. Πολλές φορές όμως δεν το θυμόμαστε ή δεν το συνειδητοποιούμε. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, αυτό συμβαίνει εξαιτίας της λεγόμενης "απώθησης". Δηλαδή ό,τι καταλήγει εξαιρετικά επώδυνο δεν εγγράφεται στην άμεση μνήμη, αλλά εκτοπίζεται στο ασυνείδητο. Πρόκειται για ένα φυσικό μηχανισμό.
Yπάρχουν όμως ασθενείς που κάνουν κατάχρηση του φυσικού αυτού μηχανισμού, με αποτέλεσμα να χάνουν εντελώς την επαφή με τις ίδιες τους τις συγκινήσεις -πρόκειται για τους νευρωτικούς ιδεοληπτικούς. Άλλοι πάλι δεν κάνουν καθόλου απώθηση. Αυτό, για παράδειγμα, συμβαίνει στις ψυχικές ασθένειες (τα ψυχωσικά σύνδρομα) όπου το ασυνείδητο λειτουργεί ανεξέλεγκτα διεγείροντας παραισθήσεις και παραληρήματα.

Ένστικτο, Λογική, Ηθική
Θεωρητικά, η ανθρώπινη ψυχή χωρίζεται σε τρεις περιοχές. Αυτές βαφτίστηκαν με μάλλον παράξενα ονόματα: "εκείνο" για την περιοχή του ενστίκτου, "εγώ" για την περιοχή της λογικής, "υπερεγώ" για την περιοχή των ηθικών κανόνων. Γιατί γίνεται όμως αυτός ο διαχωρισμός; Με ποια κριτήρια; Προκειμένου ν' απαντήσουμε στο ερώτημα, θα ανατρέξουμε στο κλασικό παράδειγμα του αυτοκινήτου.
Το λογικό "εγώ" είναι ο οδηγός που φροντίζει ν' αποφεύγει τα ατυχήματα. Το "εκείνο", δηλαδή το σύνολο όσων κάνουμε αυθόρμητα οδηγούμενοι από το ένστικτό μας και όχι κατόπιν σκέψης, αντιστοιχεί στη μηχανή του οχήματος.
Τέλος, το "υπερεγώ" παρομοιάζεται με τον τροχονόμο που επιβάλλει το σεβασμό στους κανόνες.
Το υπερεγώ είναι εκείνη η πλευρά της προσωπικότητάς μας που ευθύνεται για τη μόνιμη τήρηση των βασικών ηθικών επιταγών: μας κάνει να νιώθουμε ένοχοι όποτε δεν τις σεβόμαστε. Στα ισορροπημένα άτομα τα τρία αυτά στοιχεία (το "εκείνο", το "εγώ" και το "υπερεγώ") συνυπάρχουν ειρηνικά. Όταν όμως κάποιο από τα τρία υπερισχύει ή υποτάσσεται, τότε είναι δυνατό να προκύψουν διαταραχές.Για παράδειγμα, όταν το "εκείνο" καπελώνει το "υπερεγώ" (πολύ ένστικτο, λίγοι ηθικοί φραγμοί) μπορεί να φτάσουμε σε διαταραχές όπως η παιδοφιλία.
Ερμηνεία Ονείρων

Όπως η ιατρική αναλύει τα συμπτώματα των ασθενειών, έτσι και η ψυχανάλυση βασίζει τις διαγνώσεις της στις εκδηλώσεις του ασυνειδήτου, ειδικότερα στα όνειρα. Δεν έχει ακόμα αποκαλυφθεί ποια είναι η λειτουργία του λεγόμενου "ύπνου REM", όμως παίζει ρόλο κλειδί στην εσωτερική μας ζωή. Αυτό το είδος του ύπνου είναι κοινό σχεδόν σε όλα τα θηλαστικά. Κατά τη διάρκειά του, τα μάτια κάνουν ταχύτατες κινήσεις, εξ ου και ο όρος REM.
Μέσα στα πέντε έως δέκα λεπτά που διαρκεί ονειρευόμαστε έντονα. Υποστηρίζεται ότι σ' αυτό το χρονικό διάστημα εδραιώνονται οι γνώσεις που συλλέγονται κατά τη διάρκεια της μέρας. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία δεν απέχει πολύ απ' αυτή την άποψη. Οι απόγονοι του Φρόιντ υποστηρίζουν ότι τα όνειρα χρησιμεύουν στη "χώνεψη" των καινούριων εμπειριών, στη συναισθηματική τους "αφομοίωση".

Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Ας πάρουμε ένα πολύ συνηθισμένο παράδειγμα: συχνά μετά από ένα αυτοκινητικό δυστύχημα τα θύματα δεν καταφέρνουν να θυμηθούν το γεγονός. Μόνο όταν ξαναζήσουν το ατύχημα στο όνειρό τους μαθαίνουν να το αποδέχονται, ξεπερνώντας το σοκ, το "τραύμα".

Παιδική Λίμπιντο
Σύμφωνα με τον Φρόιντ, το σεξ διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας - κι όχι μόνο στην ενήλικη ζωή. Τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο σιγά σιγά, κυρίως μέσα από απολαυστικές εμπειρίες: στην αρχή ρουφούν το γάλα από το μητρικό στήθος και "δοκιμάζουν" με το στόμα οποιοδήποτε αντικείμενο βρεθεί γύρω τους - είναι το "στοματικό στάδιο". Μετά μαθαίνουν να ελέγχουν τους σφιγκτήρες, δηλαδή βγάζουν τις πάνες -το "πρωκτικό στάδιο". Αρχίζουν επίσης κάποια στιγμή να νιώθουν ευχαρίστηση αγγίζοντας τα γεννητικά τους όργανα - το "φαλλικό στάδιο".
Αυτά είναι τρία πολύ σημαντικά στάδια στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού. Όσα παιδιά μπορούν να περνούν από το ένα στάδιο στο άλλο χωρίς εμπόδια, όσα δηλαδή καταφέρνουν να δοκιμάζουν τις συγκεκριμένες συγκινήσεις και να τις αφομοιώνουν εύκολα, θα γίνουν ισορροπημένοι, "ήρεμοι" ενήλικες.

Κάθε πιθανό ατύχημα στην πορεία αυτή μπορεί να προκαλέσει σοβαρό πρόβλημα. Για παράδειγμα, το παιδί που οι γονείς του το μαλώνουν επειδή αγγίζει τις "απαγορευμένες ζώνες" των γεννητικών οργάνων, μπορεί στο μέλλον να έχει απέναντι στο σεξ αισθήματα ενοχής. Για τα παιδιά πάλι που πέφτουν θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης, ο κίνδυνος είναι ακόμα μεγαλύτερος. Μπορεί να μπλοκαριστεί εντελώς η σεξουαλικότητά τους ή να θελήσουν να ξαναζήσουν τη βία που γνώρισαν, αυτή τη φορά όμως από τη θέση του θύτη. Δεν είναι τυχαίο ότι σύμφωνα με το FBI το 90% των κατά συρροή δολοφόνων (serial killers σαν τον Χάνιμπαλ Λέκτερ) είχαν πέσει θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης στην παιδική τους ηλικία.

Δύο βασικά συμπλέγματα
Στην ηλικία των πέντε ή έξι χρονών το παιδί βλέπει το γονέα του αντίθετου φύλου ως αντικείμενο των σεξουαλικών του επιθυμιών. Νιώθει, με τρόπο λιγότερο ή περισσότερο συνειδητό, συναισθήματα ζήλιας, έχθρας και μίσους για τον άλλο γονέα. Αυτό είναι το περιβόητο "οιδιπόδειο σύμπλεγμα". Πήρε τ' όνομά του από το διάσημο ήρωα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ο οποίος χωρίς να το γνωρίζει σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του.

H διαμάχη παίρνει τέλος όταν το παιδί αποδεχτεί το γεγονός ότι είναι μικρό και πάψει ν' ανταγωνίζεται τον ενήλικο. Όταν καταλάβει δηλαδή ότι πρέπει να μεγαλώσει, προκειμένου να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του. Δεν καταφέρνουν ωστόσο όλα τα παιδιά να σκεφτούν μ' αυτό τον τρόπο. Στην περίπτωση αυτή η οιδιπόδεια διαμάχη δεν ξεπερνιέται εύκολα. Υπάρχει μάλιστα κίνδυνος να επαναληφθεί στις συναισθηματικές σχέσεις που θα αναπτύξουν αυτά τα παιδιά στην ενήλικη ζωή τους. Μπορεί, για παράδειγμα, να εκδηλώσουν το φόβο ότι δε θα καταφέρουν να εμπνεύσουν αγάπη ή ότι αξίζουν λιγότερο από τους άλλους εκπροσώπους του φύλου τους.

Το δεύτερο σύμπλεγμα είναι αυτό του "ευνουχισμού". Σύμφωνα με τον Φρόιντ, συνδέεται με την ανακάλυψη της διαφοράς των δύο φύλων εκ μέρους των παιδιών. Το κοριτσάκι βιώνει την έλλειψη πέους ως εξευτελισμό, ενώ το αγοράκι φοβάται πως εξαιτίας της επιθυμίας του για τη μητέρα του θα το ευνουχίσει ο "ανταγωνιστής" πατέρας.
Επιπόλαιες προδοσίες

Ξεχνάς ένα ραντεβού. Μπερδεύεις τη μια λέξη με την άλλη. Πρόκειται για παρορμήσεις που πηγάζουν από το ασυνείδητο και ξεφεύγουν από το λογικό έλεγχο. Η "επιπολαιότητα" προδίδει. Όσο προδίδουν επίσης και οι ελεύθεροι συνειρμοί: όσο πιο ανεξέλεγκτη είναι η αλληλουχία των σκέψεων τόσο ευκολότερος είναι ο "γρίφος" για έναν ψυχαναλυτή.